Rumal Ioulia Chuvileva

Ri ub'anik ri amaq aj Paxil Kayala 

Pa jun 1,5 kg jujunal winaq, Uk'ux Aj ab' yayala' kinimrsam ri uya'ik uwi' chuch ri nik'aj taq k'olib'al rech uwach ulew che Paxil Kayala' are ri ukab' charij ri Belice. Jumilaj winaq re tinamit Paxil Kayala' kachakun par i taq tiko'n rech ri k'aslem ri jachin kikojo keyem ri ri taq tiko'n rech ri amaq che ri kitijo. Ri etab'al jechb'alil puwi ri taq tiko'n k'o cho aj Paxil Kayala'kiya' ub'ixik ri tiko'n, uwach che', nik'aj chik pa taq k'ayb'al joljoj kib'anik re Paxil Kayala'wenw' nimaq taq k'ax k'o chupam rumal ri kunab'al tiko'n xuk'uje ri kiyomtaj k'olb'al pa b'eyajel.   

Jun ajtiko'n re Q'ante'l xukoj ri kunab'al tiko'n pa jun k'am ulew che jun q'ij k'ax ub'anik re nab'e ik' rech joq'o wuqlajuj junab', xane' jun alaxik de oxib' ija'lil xkitij le kiwa pa le k'at ulew che utoq'ob' le kaqiq'

Pa taq junab' kaq'o b'elejk'al lajuj, ri taqanel xkajtaj ri junkaj rech jastaq aj Paxil Kayala' yo'm pa elk'ayij xa rumal ri uxe'r taq etamab'alil tzaqatil kiyomtaj ri uk'olib'al pa nik'aj amaq. Pa taq junab' kaq'o jolajuj keb'- kaq'o jolajuj oxib' ri yonb'al chak rech tzel taq q'ayes xuk'uje ri wa rech chaq'ja' (US Food and Drug yonb'al chak) kichomam kanoq puwi ri jo'kal oqxa'n e le nim risanem rech jastaq. Puwi' ri oxlajuj amaq k'exwachinik, Paxil Kayala' xuk'utu ri nim alaj k'axk'ol rech uxe'r ri kunab'al tiko'n (24,8%). Nimaq ki raqanik kech uxe'r kunab'al tiko'n are taq ilonem pa nik'aj re waxaqk'al b'elejeb' k'amomtaj aj ab'yayala' re elk'ayi'l jastaq rech wa'im re Paxil Kayala' chuxo'l ri junab' jok'al julajuj xuk'uje jok'al waqlajuj. Kamik ri elk'ayi'l aj Paxil Kayala' kitzaq ri US juk'al waxaqib' waqk'ala' jo' ch'uy pataq k'ayinik cho jun junab xa rumal ri taqom k'amomtaj.

Are chi' kakojik ri ramik ruk' atz'i'aq rech ri chak ri kunab'al tiko'n kikunaj ri yab'il rech tiko'n ri jachin uriqom k'ax. Ri nik'aj ajchak rech tiko'n kukoj joljoj uwach etamb'alil tzaqatil chuch nab'e q'alajin ri ab'ilal, xatne' ub'ixik che ukunaxik wene' kakojik jawi kuya' nim k'ax. Jun tzukum no'j re laj k'al ajtik'on xuk'uje joljoj ka'yenik Witzil Tz'unun, jun tinamit ajtiko'n jawi kariqtajwi cho julajuj etok'al cho uqajb'al kaq'iq' rech Xelaju', xuk'utu' ri xaq juk'al job' winaq ri ajtiko'n kilna ri kitiko'n nab'e kiya ri ukunab'al.

Ri ukojik ri kunab'al tiko'n pa taqal juyub' kariq la chuxo'l k'ax chike ri tinimit naqaj keb'elik. Jun tzukul n'oj nim ub'anik rech ri junab' kaq'o oxk'al waxaqib', ri tzukunelab' xkil ri keb' puq ak'alab' ri ak'al rech job'-waqib' kijunab' pa uwikiq'ab' q'ij qajb'al q'ij rech Mexiko. Ronojel ri ak'alab' rech jun puq mayib' yaquis xaq junab' kiwa'im, ojer tik'omjem, ajtaqanel b'antajik xuk'uje kib'anik ri winaqil. Jun puq re ek'o pataq tik'on ruk' retamab'alil ojer rech jolojoj kunab'al tiko'n uchaplem pa kaq'o wuqlajk'al ri jun chik ek'o chuchi taq siwan jawi ukojem ri kunab'al tik'on nimtaj. Ri retamab'alil xe'l winaq xka'n jolojoj taq k'otow chi'aj pa keb' puq winaqil chuch ne' chuwach ri ak'alab' keb'e'l chuchi' taq siwan tzoqpilik rech taq kunab'al etamab'alil tzaqatalil, ri ak'alab' rech ri k'olb'al taq tiko'n xkik'ut nuch' taq kowil etamab'alil jalwajastaq, utz taj ri ki etamab'al xuk'uje utz taj ri ki woksolib'al rech ki b'oq'och cho ri ki q'ab'. Nik'aj chik junamtaj chuq'ab' are ri sak'ajik kech ak'alab' che ub'anik wachib'al re jun winaq:

Ri nik'aj wachib'al kech ak'alab' pa job' xuk'uje waqib' ki junab' ri tzukum no'j rech Mexiko. (rech ri junab' kaq'o oxk'al waxaqib')

Ri uwi' ri taq kunab'al tiko'n pa taq wa nimalaj k'ax chike ri jachintaq kitijo. Xane' ub'ixik che jun ilb'al xb'an pa ulaj ik' rech jun junab'ir kanoq, May jun ajtiko'n re Molom ja, tajin kukoj ri kunab'al tiko'n Mirage 45 che ri uq'at rech ichaj che nik'aj q'ij nab'e chuch kuyiko. Arechi' qatay che ri jasche karajna rat'i'aq kchajinik ri upaqil, May xub'ij kub'isojtaj xa rumal kukojo xane' ri kunab'al tiko'n tajin kukojo nim taj ri uchuq'ab'. Ri k'uxjastaq rech et'amab'alil tz'aqatil rech: Mirage kak'al job' jun k'u'xil ub'i': Procloraz. Pa ri ucholajil kunab'al tiko'n re uk'ux Aj ab'yayala, ri Uq'ajb'elil Tijob'al re Amaqil rech Q'inom Taq'aj Amaq (UNA). Ku ajikab'aj Procloraz jas ne' jun k'exb'anem tajk'inel xuk'uje jun tzaqat chaqul. Ri k'exb'anem kisachanik ruk' ri juwok choltaqanem k'axk'ob' winaqil xuk'uje ri awaj, kuya' t'o'y yab'ilal, k'axkolil pa alaxem, xuk'uje uk'axkolil poq'irisanem. Ri tzaqatzab'al kuya kuriqrib' ruk' nok'aj k'axk'olil kuk'amb'ik pa kamikal; ri yab'ilal q'aynaqil yab'il. Los residuos de Mirage 45 en la lechuga de Mario podría dañar la salud de los consumidores de su producto.

May pa uq'at tiko'n pa Molom ja ulaj ik' rech joq'o waqlajuj junab'. K'utub'al wachb'al: Ioulia Marwil

Pa nik'aj amaq Letinoamericano, ri etamanel kiriqom le k'ax pa taq nimaq kib'anik che le tiko'n te yikom ruk' ri kunab'al tiko'n pa taq joljoj uwach k'ayb'al. Pa jun tzukum no'j ya'l tzijolil pa jun junab'ir kanoq, ri tzuk no'j chak kariqom nimaq taq wuqub' kunab'al tiko'n jolojoj uwach mank, kaq', q'anq'oj q'oq' pataq kayb'al rech ri tinamit rech Cartagena re Indias pa Colombia. Ri k'utum nik'aj riqom rib' pa amaq Brasil xuk'uje pa nik'aj taq amaq rech aj Europa jas ne' España.

Ri ramajil uwechikel pa rii amaq.

Ri Ajpaxil Kayala' kakich'ob'o ri k'axk'olil le re ri upetib'al ri kakitijo xa rumal ri kakitzukuj jalajoj tak'alib'al. K'owa chaqawach ri un ajxel juq'ab'. Ri jolojoj jastaq kape par i k'olib'al rech Molom ja xuk'uje pa uralwal Witzitzil Tz'unun sib'alaj loq'om k'unab'al tiko'n k'o chirij, are taq kab'an ri loq'oj pa ri nimaq k'ayb'al ri laq'oj a ri k'ayb'al xatne' ri k'ayb'al rech junamil xuk'uje opanib'al ch'ich' jujunal ajloq'oj uwach taq che' xuk'uje ichaj taq nuch'ab' ki chomaj ri janipa ri tiko'n laj nim uwach rajawaxik nim ri kunab'al tiko'n kukojo.

Xatane' ri ub'anik kuyataj uk'utik ri jas ukojik ri kunab'al tiko'n. Xane' jun q'anichaj rech Molom ja laj nim chuch q'aynem cho wuq q'ij rech ub'elej ik' rech ri jun junab' re joq'o waqlajuj are chi' ajk'ayi pa k'ayb'al re junamil xkik'ayij kik'ichaj taq nuch'ab' che ri winaq pa tinimit, ri awajab'al q'aynem ri ch'ob'otal chak. Uch ulew rax, Proyecto Tierra Verde xuya' kik'ichaj q'aynem ri ub'anik junam ruk' jun muq' che jachin taq kik'ayij pa tinimit.

Jun q'anichaj rech Molom ja uyo'm uwach ruk' kunab'al tiko'n cho wikiq'ab' chuch ri q'anichaj q'aynem ya'om uwi che le taq nuch' k'o pa moxq'ab'. Xatane' ri ub'anik ma nojel taj; ri ichaj q'aynem kuya' k'an nimaq chuch ri nimaq chik che uch'ob'oj. K'utub'al wachib'al: Luc Forsyth 

Jun kik'ichaj q'aynem nimalaj ub'anik utikom ri ajb'anal tiko'n Cesar Rodríguez re Choqui pa ukaj ik' rech joq'o kajlajuj k'utub'al wachib'al. Ajxwlaju' wuj tzijonb'al tzoqpilik 

Utijik ri taq tiko'n kojom nuch' taq k'i'alil kunab'al tiko'n, are jun b'e laj jikomal che jolojoj taq awajb'al, k'ayb'al ri b'anb'al, jachanik rech q'aynem ri kamik k'o chik pa amaq. Pa tinimit re Xelaju' cho wuq q'ij ri molow q'aynem rulewal rech uq'ajib'al q'ij el Colectivo Orgánico Regional de Occidente, are ri ajxe'el rech taq k'ayb'al "Q'ij q'aynem" ("Día Orgánico") pa joljoj taq k'olb'al, ri ch'ob'otal chak ri Ajch'ajil k'otz'ij (Los Jardineros) xuk'uje rax t'ikob'al kijach' jastaq q'aynem pataq ja, xuk'uje k'ayb'al kape, k'ayb'al rakil jasne' TanLechugaYo, Tacorazon, Frutopía xuk'uje Satya kikoj rax ichaj, nik'aj ichaj q'aynem pa taq kik'ilik laq.

Che nik'aj rech uq'ajib'al k'o k'ayb'al q'ayem pa Q'antel, Chichicastenango, Huitán, Cabricán. Ri ajq'aynem kik'ayij ri kik'ij che ri winaq pa nik'aj taq k'olb'al rech ri amaq kichomam: tikonb'al rech cho granja Del Lago rech Tyox Xwan ri cho pa q'aynem Atitlán (Zona Orgánica Atitlán) rech Santiago xuk'uje Atitlán q'aynem (Atitlan Organics) re Tzununa; Ri Le'n chakach q'aynem, Caoba Farms xuk'uje Agrofenomenal (Elena's Canasta Orgánica, Caoba Farms, y Agrofenomenal) rech Antigua xuk'uje jun nuch' k'ayb'al q'aynem chupam ri ajk'ayil rakil Ri Toqjukub' (La Lancha) pa capital.

Nik'aj ajloq'oj kichapom wukojik xuk'uje. Sak'ajinik Ri uxaq (La Hojita) are jun q'at amaqil chi usalab'axik ri ajil utz uwach xuk'uje juk'al lajuj alaxik rech Xelaju' b'anom wokojib' kib' pam Ri uxaq (Las Hojitas), jun puq winaq kanom ch'i'aj kib' che upwaqilal q'inomal kato'm kib' chikixo'l ri jastaq nuk' k'aslem kikoj taj ri kunab'al tiko'n. Ri alaxik ki loq' jun chakach rech jastaq rech q'aynem rech k'ak'al lajuj wene' oxk'al jolajuj rajil chixo'l jolajuj q'ij, tek'uri' kitojo jutz'it ya'om uwi' chuch ri kita' cho taq k'ayb'al nimaq. "Ka'n che uya'ik jun k'ayb'al komon eqa'lenem che ri uwachanik, xa nimataj ri kitojo xuk'uje che uya'ik jun utz wa'im chike le alaxik." Xub'ij Anna Irsen, jun kech wokojnaq rech taq uxaq Las Hojitas.

We ri nik'aj chapalem kutob'ej ri nik'aj ajloq'oj xuk'uje ajkojenel che uresaxik ri uk'utik ri k'u'xil etamab'al tzaqatil, xane pa Paxil Kayala' xuk'uje rajawaxik kik'ex ri xuwok choktaqanem. Che ri ajya'l tzijol che uchikmixik ri kajmanel, ajk'amalb'e rech tinimit xa' kikoj taj ri k'u'xil b'anol k'ax che utob'anik ri ajb'anol tiko'n che uk'exik ki b'antajinem. Jolojoj wokaj aj Paxil Kayala' xuk'uje ajchaq'aja' tajin kechachun puwi' ri chomab'al ri'.

Ruk' ri tob'anik rech Oxfam UK, Serjus, jun ONG aj Paxil Kayala', xatane' tzaqatisanem chik jun nim alaj tzukum no'j ruk' ya'om uwi' rech oxk'al lajuj puq nuch'ab' rech ajkojnel rech nuk'k'aslem puwi' ri k'axk'olil ri kiriq ri ajb'anal tiko'n. Ri tzukum no'j xuk'utu ri karajna kitijom kib' ri ajsaq wachom, rajil, ija' q'aynem. Ruk' riqom chik ri qjwokal xuta' che ri MAGA kutoro jun k'ak' ub'antajik pa Xelaju' che utob'axik ri ajb'anal taq tiko'n. Ri k'ak ajchakun are ri uro' rech taqawokaj che rilik ri tiko'n q'aynem pa amaq; ri nik'aj kijab' chik k'an ub'anik ri Patanelab' amaqil rech Ajtiko'n nuk'k'aslem (Comisión Nacional de la Agricultura Ecológica, CNAE) pa tinimit re Paxil Kayala'.

Ri nik'aj ajk'amalb'e rech ri taqawokaj ki chapom che ukojik jalwachinik nuch'ab' taq waral xuk'uje. Jun kech taq aj il rech najal are ub'anik taq puq winaq rech b'anal tiko'n ub'i. Uk'ux re Retamaxik ri k'iyem Mayib' (Centros de Aprendizaje para el Desarrollo Rural, CADER) pa ronojel amaq che uk'exik ri ketamb'al. Pa uq'ajib'al q'ij che uk'isb'alil ri joq'o waqlauj junab', ri ajsaqwachom xuk'uje ri k'ak' najal rech MAGA kichapom k'amonem k'utijonem ri aj agroecología xuk'uje etno-veterinaria ri kuya' kik'axaj che ri CADERES.

Ri b'antajem kuya' uk'utik utz taq b'inem xane' rajawaxik nik'aj chik che uk'amik ub'e ri taqal ulew re wa kub'an k'ax pa Paxil Kayala. Ri molow winaq, ri ONG xuk'uje ri taqal amaq rajawaxik kechakun pataq molow ruk' taq junam kichomanik che ukojik ri kunab'al tiko'n b'anal k'ax che uya'ik k'ak' taq chomanik rech utzil ri winaqil xa pitón'en le kib'anik taq ub'i'al pa jolojoj uwach tinamit.